To εκφραζόμενο συναίσθημα

Η κατάσταση της υγείας του ανθρώπου επηρεάζεται σημαντικά από τις σχέσεις του με τα μέλη της οικογένειάς του. Σήμερα υποστηρίζεται ευρέως ότι κοινωνικοί παράγοντες επηρεάζουν τόσο την ευαλωτότητα ως προς την εμφάνιση κάποιας πάθησης όσο και την ανάρρωση από αυτή. Η έννοια του εκφραζόμενου συναισθήματος περιλαμβάνει : την κριτική, την επιθετικότητα, την εγκαρδιότητα, τα θετικά σχόλια και τη συναισθηματική υπερεμπλοκή, δηλαδή κάποια βασικά σημεία που καθορίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις.  Μετράται με μια ημιδομημένη συνέντευξη, διάρκειας 1 ½-2 ωρών περίπου (Camberwell Family Interview).

Το εκφραζόμενο συναίσθημα έχει χρησιμοποιηθεί για να μελετηθούν οι ενδοοικογενειακές σχέσεις σχιζοφρενών ασθενών. Το έναυσμα για να ξεκινήσουν οι μελέτες αυτές έδωσε ο Brown, τη δεκαετία του 1960, διαπιστώνοντας ότι οι υποτροπές των σχιζοφρενών που έβγαιναν από τα ψυχιατρεία είχαν σχέση με το συναισθηματικό κλίμα που επικρατούσε στην οικογένειά τους. Συγκεκριμένα, ο Brown και οι συνεργάτες του παρατήρησαν ότι οι ασθενείς που επέστρεφαν στα σπίτια τους και ζούσαν με τους γονείς ή τις συζύγους τους είχαν περισσότερες πιθανότητες να υποτροπιάσουν σε σχέση με τους ασθενείς που ζούσαν σε διαμερίσματα ή με τα αδέρφια τους. Ο Brown συμπέρανε ότι οι πολύ στενοί οικογενειακοί δεσμοί προκαλούσαν αυξημένα επίπεδα εγρήγορσης στους σχιζοφρενείς ασθενείς με αποτέλεσμα να μην μπορούν να αντεπεξέλθουν.

O Brown και οι συνεργάτες του δημιούργησαν την CFI προκειμένου να μετρήσουν το εκφραζόμενο συναίσθημα. Οι κλίμακες που περιλαμβάνει η συνέντευξη έχουν σαν στόχο τη μέτρηση των συναισθημάτων που εκφράζει ο συγγενής από τον οποίο παίρνουμε τη συνέντευξη για τον ασθενή (το πρόσωπο για το οποίο μιλάει). Παρακάτω αναφέρονται κάποιες πληροφορίες για τις κλίμακες που περιέχει η συνέντευξη.

Κριτική

«μια δήλωση η οποία εκφράζεται με τέτοιο τρόπο, ώστε αποτελεί ένα δυσμενές σχόλιο σχετικά με τη συμπεριφορά ή την προσωπικότητα του προσώπου στο οποίο αναφέρεται.» Η κριτική μπορεί να είναι εμφανής:

α. στο περιεχόμενο του σχολίου

β. στον τόνο της φωνής, στο ύφος του ομιλητή κλπ

α. Οι ψυχιατρικοί ασθενείς συχνά φέρονται με παράξενο ή κοινωνικά μη αποδεκτό τρόπο. Η αναγνώριση της παράδοξης συμπεριφοράς ή η περιγραφή των δυσκολιών που αντιμετωπίζει ο ασθενής σε καμία περίπτωση δεν αρκούν για να χαρακτηριστεί ένα σχόλιο επικριτικό. Ωστόσο ο τόνος της φωνής μπορεί να δώσει αρνητική χροιά σ ένα ουδέτερο, περιγραφικό σχόλιο. Παραδείγματα τέτοιων σχολίων είναι:

• Δεν έχει δουλέψει ποτέ στη ζωή του
• Μου λέει αρκετά ψέματα
• Το πρόβλημά του είναι το ποτό: πίνει υπερβολικά

Ακόμα και σχόλια που εκφράζουν την επιθυμία του συγγενούς να ήταν διαφορετικά τα πράγματα δεν θεωρούνται επικριτικά, εκτός κι αν ειπωθούν με επικριτικό τρόπο:

• Μακάρι να μπορούσε να κρατήσει μια δουλειά, όποια δουλειά και να ήταν αυτή
• Θα προτιμούσα να μην μας έλεγε ψέματα κλπ

Οι συγγενείς με χαμηλό εκφραζόμενο συναίσθημα συχνά περιγράφουν τους εαυτούς τους σαν «πληγωμένους» ή «λυπημένους» αλλά δεν κατηγορούν τον ασθενή γι αυτά τα συναισθήματα. Αυτή η στάση (απογοητευμένοι, χωρίς να είναι επικριτικοί) έχει σχέση με τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τους σχιζοφρενείς (πιστεύουν ότι πάσχουν από μία ασθένεια πάνω στην οποία μπορούν να ασκήσουν μικρό ή καθόλου έλεγχο. Πιστεύουν επίσης ότι δεν ευθύνονται για τις πράξεις τους όταν είναι άρρωστοι).

Τα σχόλια θεωρούνται επικριτικά όταν :

• Γίνεται μια ξεκάθαρη και σαφής δήλωση που υποδηλώνει ότι στο συγγενή δεν αρέσει, δεν εγκρίνει ή απορρίπτει μια συμπεριφορά ή ένα χαρακτηριστικό του ασθενούς. Εκφράζει έντονη δυσαρέσκεια, χρησιμοποιώντας φράσεις όπως: με «ενοχλεί», «θύμωσα» ή «έχασα την ψυχραιμία μου».  Άλλο παράδειγμα σχολίου που είναι επικριτικό ακόμα κι αν ειπωθεί με ουδέτερο ύφος είναι: « είπα στο γιό μου: δε σε μισώ αλλά μισώ κάποια από τα πράγματα που κάνεις»
• Γίνεται μια απορριπτική παρατήρηση, που συνήθως περιλαμβάνει ένα σχόλιο μειωτικό για τον ασθενή ή μια δήλωση που εκφράζει ξεκάθαρη αντιπάθεια:  π.χ. θα έκανα τα πάντα για να μείνω μακριά του.

β. όλοι οι άνθρωποι δεν εκφράζουν τα συναισθήματά τους με την ίδια ευκολία. Κάποιοι συγγενείς είναι πολύ εκφραστικοί, ωστόσο κάποιοι άλλοι μιλούν με έναν «επίπεδο» τρόπο κι εκφράζουν τα συναισθήματά τους με μεγαλύτερη δυσκολία ή πιο έμμεσα. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι χρήσιμο να ερωτηθεί ο συγγενής πως αισθάνεται για τη συμπεριφορά που περιγράφει. Είναι σημαντικό να παρατηρήσει ο ειδικός τον τρόπο που αντιδρά ο συγγενής όταν κάνει κάποιο επικριτικό σχόλιο (π.χ. νευρικό γέλιο). Σε γενικές γραμμές, είναι ευκολότερο να κατηγοριοποιηθεί ένα σχόλιο ως επικριτικό όταν το περιεχόμενο κι ο τόνος της φωνής συμφωνούν. Ειδάλλως, όσο θετικότερο είναι το περιεχόμενο ενός σχολίου, τόσο πιο αρνητικός πρέπει να είναι ο τόνος της φωνής για να θεωρηθεί επικριτικό.

Εχθρότητα

Η εχθρότητα μετριέται ως εξής:

0       δεν υπάρχει εχθρότητα

1       υπάρχει σαν γενίκευση

2       υπάρχει σαν απόρριψη

3       υπάρχει σαν γενίκευση και σαν απόρριψη

Η εχθρότητα είναι μια ακραία έκφραση της κριτικής. Ένας πολύ επικριτικός συγγενής δεν είναι απαραίτητα εχθρικός. Θεωρούμε ότι υπάρχει εχθρότητα όταν υπάρχει επίθεση σε κάποιον γι’ αυτό που είναι κι όχι γι’ αυτό που κάνει. Υπάρχει ένα γενικευμένο αρνητικό συναίσθημα που στρέφεται εναντίον του ίδιου του προσώπου και όχι εναντίον συγκεκριμένων συμπεριφορών ή χαρακτηριστικών.

Δύο κριτήρια για την εχθρότητα:

• γενίκευση της κριτικής

Πιστεύουν ότι ο ασθενής δεν μπορεί να κάνει τίποτα καλό. Περιγράφουν, συνηθισμένα, καθημερινά ζητήματα με επικριτικό τρόπο ή με τρόπο που δείχνει ότι ο ασθενής μπορεί να κάνει πολύ λίγα πράγματα ικανοποιητικά.

Π.χ. «δεν μπορεί να κάνει τίποτα καλό, ούτε για τον εαυτό του, ούτε για την οικογένειά του, ούτε για κανέναν άλλο».

Σε ακραίες περιπτώσεις ακόμη κι η πιο ουδέτερη ερώτηση μπορεί να προκαλέσει αρνητικά σχόλια για το άτομο.

• Απορριπτικές παρατηρήσεις

Μια πιο άμεση έκφραση ενός γενικευμένου αρνητικού συναισθήματος, που μπορεί να περιλαμβάνει μια δήλωση ξεκάθαρης αντιπάθειας. Αν και πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα συμφραζόμενα και οι πληροφορίες που παρέχονται από την εξωλεκτική επικοινωνία, μία μόνο απορριπτική παρατήρηση αρκεί για να θεωρηθεί ένας συγγενής επιθετικός. Επιπλέον, είναι πιθανό ένας συγγενής που θα θεωρηθεί επιθετικός, να έχει υψηλό σκορ και σε κάποια από τις θετικές κλίμακες (το ένα δεν αποκλείει το άλλο).

Συναισθηματική Υπερεμπλοκή

Η συναισθηματική υπερεμπλοκή μετράται με μια κλίμακα 6 βαθμών:

1       δεν υπάρχει

2       πολύ μικρή

3       κάποια

4       μέτρια προς υψηλή

5       υψηλή

6       εκσεσημασμένη

Στις οικογένειες των ψυχωτικών συχνά υπάρχει ένας βαθμός υπερπροστασίας του άρρωστου μέλους. Είναι αναμενόμενο και φυσιολογικό, εξαιτίας της σοβαρότητας της ασθένειας, να υπάρχει κάποια ανησυχία. Η συναισθηματική υπερεμπλοκή αξιολογείται με βάση:

α. την αναφερόμενη συμπεριφορά του συγγενούς

β. τη συμπεριφορά του συγγενούς κατά τη διάρκεια της συνέντευξης

α. Αναφερόμενη συμπεριφορά του συγγενούς

• υπερβολικές συναισθηματικές αντιδράσεις στο παρελθόν όπως άγχος άμεσα συνδεδεμένο με την κατάσταση της υγείας του ασθενούς

π.χ. «συνεχώς αναρωτιέμαι γιατί αρρώστησε… μήπως είναι κάτι που έκανα εγώ; Το μόνο που σκέφτομαι είναι η αρρώστια του. Είναι όλη την ώρα στο μυαλό μου»

Μια υπερβολική συναισθηματική αντίδραση μπορεί να είναι μια ένδειξη υπερβολικής ταύτισης με τον ασθενή: όταν ο ασθενής νιώθει άσχημα, νιώθει άσχημα κι ο συγγενής.

• Ασυνήθιστη συμπεριφορά αυτοθυσίας και αφοσίωσης

Π.χ. όταν δίνουν στον ασθενή χρήματα, ακόμα κι όταν σπαταλά πολλά χρήματα, όταν θυσιάζουν τη δική τους κοινωνική ζωή ώστε να δώσουν ακόμη περισσότερο χρόνο, χρήματα και ενέργεια στον ασθενή, όταν τοποθετούν σταθερά τις ανάγκες του ασθενούς πάνω από τις δικές τους. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, ο συγγενής φαίνεται σαν να ζει για τον άρρωστο και όχι για τον εαυτό του, υπάρχει μια συμβιωτική σχέση.

• Εξαιρετικά προστατευτική συμπεριφορά

Οι υπερπροστατευτικές συμπεριφορές είναι ακατάλληλοι για την ηλικία του ασθενούς τρόποι χειρισμού της αυτονομίας και της ανεξαρτησίας. Αποτελούν προσπάθειες των γονιών να ασκήσουν ψυχολογικό ή σωματικό έλεγχο πάνω στο ενήλικο παιδί τους. Συναφείς συμπεριφορές κυμαίνονται από προσπάθειες να αμβλύνουν τις συνέπειες της αλληλεπίδρασης του παιδιού τους με το περιβάλλον (π.χ. να εξοφλήσουν τα χρέη του) έως έντονα διεισδυτικές συμπεριφορές σε μια προσπάθεια να επιβλέψουν τις περισσότερες πλευρές της ζωής του ασθενούς (π.χ. μπορεί να μπαίνουν μαζί του στο μπάνιο για να σιγουρευτούν ότι πλύθηκε ή να έχουν την απαίτηση να μην κλείνει ποτέ την πόρτα του δωματίου του, ακόμα και να απαιτούν να μην βγαίνει ποτέ απ’ το σπίτι).

β. Συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της συνέντευξης

Η υπερπροστατευτική συμπεριφορά μπορεί να γίνει εμφανής από:

• Στάσεις και συμπεριφορές (statements of attitude)

Μπορεί να είναι δηλώσεις σχετικά με την επίδραση της νόσου στον ασθενή, συμπεριφορές προς τον ασθενή που γίνεται σταδιακά πιο ανεξάρτητος, η έκταση με την οποία ο συγγενής ασχολείται με τον ασθενή, η αντικειμενικότητα (ή η έλλειψή της) με την οποία ο συγγενής αντιμετωπίζει τον ασθενή και τη νόσο.

Π.χ. Ζω σ ένα κενό. Απλώς αφήνω τα χρόνια να περνούν σε μια φυλακή χωρίς κάγκελα. Θα έκανα τα πάντα για να τον βοηθήσω, τα πάντα»

• (Emotional display)

Π.χ. εμφανές άγχος, θλίψη και κλάμα όταν μιλά για τον άρρωστο συγγενή

• (Dramatization) εκδραμάτιση

Η υπερπροστατευτική διάθεση συχνά εκδηλώνεται με εκδραμάτιση ασήμαντων γεγονότων ή προβλημάτων, από τον τόνο ή το ύφος της ομιλίας, από την ποσότητα των λεπτομερών περιγραφών που γίνονται. Η εκδραμάτιση δεν είναι απαραίτητα ένα σημάδι συναισθηματικής υπερεμπλοκής, μπορεί να είναι απλώς ένας τρόπος ομιλίας, ειδικά μεταξύ συγκεκριμένων πολιτισμικών ομάδων. Για να υπολογιστεί πρέπει να συσχετιστεί με υπερβολική ανησυχία για κάποια ελάσσονος σημασίας συμπεριφορά του ασθενούς. Η υπερβολική αποδοχή ή ο θαυμασμός μπορούν επίσης να θεωρηθούν εκδραμάτιση, όπως και η έλλειψη αντικειμενικότητας.

Κατά την αξιολόγηση είναι σύνηθες να έχει κανείς στοιχεία τόσο υπέρ όσο και κατά της συναισθηματικής υπερεμπλοκής. Π.χ. ένας συγγενής μπορεί να έχει μια υπερβολική συναισθηματική αντίδραση στην αρρώστια, ωστόσο να ενθαρρύνει τις προσπάθειες του ασθενούς να ανεξαρτητοποιηθεί. Ο εξεταστής πρέπει να κρίνει πόσο ακραίες είναι οι συμπεριφορές του συγγενούς και να βαθμολογήσει ανάλογα.

Εγκαρδιότητα

0       δεν υπάρχει

1       πολύ λίγη

2       κάποια εγκαρδιότητα

3       μέτρια εγκαρδιότητα

4       μετρίως υψηλή εγκαρδιότητα

5       υψηλή εγκαρδιότητα

Η κλίμακα μετρά την εγκαρδιότητα του συγγενή μόνο ως προς τον ασθενή και όχι την εγκαρδιότητα που εκφράζει γενικά σαν άτομο.

• Ο τόνος της φωνής είναι ίσως το σημαντικότερο κριτήριο
• Ο αυθορμητισμός

Επειδή η συνέντευξη περιέχει λίγες άμεσες ερωτήσεις σχετικά με θετικά συναισθήματα, η αυθόρμητη έκφραση τέτοιων συναισθημάτων έχει ακόμα μεγαλύτερη αξία.

• Η συμπάθεια, το νοιάξιμο και η ενσυναίσθηση (η ικανότητα να δουν μέσα από τα μάτια του ασθενούς)
• Το ενδιαφέρον για τον ασθενή

Θετικά Σχόλια

Μια θετική παρατήρηση είναι ένα σχόλιο που εκφράζει θαυμασμό, αποδοχή ή εκτίμηση για τη συμπεριφορά ή την προσωπικότητα ενός ανθρώπου. Το κύριο κριτήριο είναι το περιεχόμενο της παρατήρησης. Ωστόσο, και πάλι ο τόνος της φωνής παίζει ρόλο. Μπορεί να αφορά μια μεμονωμένη πράξη ή τη γενικότερη συμπεριφορά του ασθενούς.

Magana, 1986:Χρησιμοποιήθηκε μία άλλη τεχνική μέτρησης του εκφραζόμενου συναισθήματος, κατά την οποία ζητήθηκε από το συγγενή να εκφράσει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του μέσα σε 5 λεπτά. Τα αποτελέσματα ήταν αντίστοιχα με αυτά της CFI.